SEWERYN KUŚMIERCZYK
Faraon. Zapomniane arcydzieło
Rozdział przedstawia koncepcję i założenia metodologiczne monografii „Faraon”. Poetyka filmu przygotowanej w ramach prac Zespołu Badań nad Filmem w Instytucie Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego.
Realizacja filmu była bardzo szeroko opisywana przez prasę. Również po premierze Faraona, w marcu 1966 roku, ukazały się bardzo liczne recenzje i omówienia. Jednak zainteresowanie filmem szybko wygasło. Dopiero w XXI wieku pojawiło się kilka poświęconych Faraonowi prac analitycznych. Przeprowadzona w 2012 roku rekonstrukcja cyfrowa przywróciła dziełu pierwotny blask i stworzyła możliwość podjęcia studiów poświęconych poetyce Faraona.
Monografia przynosi całościowe spojrzenie na dzieło Jerzego Kawalerowicza, w rozszerzonej perspektywie czasowej, obejmujące jego strukturę i kompozycję, zastosowane rozwiązania artystyczno-warsztatowe, scenografię i rekwizyty, reżyserię i grę aktorską, sztukę operatorską, montaż, warstwę sonorystyczną i muzykę. Książka zawiera także rozdział omawiający materiały literackie: nowele filmowe, kolejne wersje scenariusza i scenopis wraz z analizą zastosowanych zabiegów adaptacyjnych. Osobne rozdziały zostały poświęcone recepcji filmu w Polsce i zagranicą, porównaniu dwóch reżyserskich wersji filmu oraz przedstawieniu procesu rekonstrukcji cyfrowej.
W rozdziałach analityczno-interpretacyjnych została zastosowana ta sama, uzgodniona metodologia – analiza antropologiczno-morfologiczna. Metodologia ta zakłada wielokrotne obejrzenie filmu i wykonanie konkretnych zadań analitycznych, odnoszących się do poszczególnych ujęć i scen. Analizie zostaje poddane konkretne użycie poszczególnych, filmowych środków wyrazu oraz istniejące pomiędzy nimi zależności w odniesieniu do określonych płaszczyzn analitycznych, którymi są podstawowe kategorie świata przedstawionego, a zarazem główne aspekty struktury dzieła filmowego odczytywane w tej koncepcji także jako kategorie antropologiczne: przestrzeń, czas i człowiek postrzegany w fazie analizy jako postać filmowa.
Praca analityczna, dzięki której powstaje roboczy opis, zapis jej ustaleń, ma możliwie najdokładniej odsłonić swoistość i specyfikę konkretnych fragmentów filmu, a następnie umożliwić wgląd w całe dzieło filmowe, dostrzec istniejącą w filmie „sieć znaczeń”. Uzyskane w trakcie analizy szczegółowe informacje pozwalają na wykroczenie poza powierzchowny odbiór utworu i wraz z proponowanymi kontekstami interpretacyjnymi umożliwiają poszukiwanie sensów na „wyższych” poziomach znaczeń ze szczególnym uwzględnieniem antropologicznych horyzontów interpretacyjnych.
Analiza antropologiczno-morfologiczna poszukuje sensów wyrażonych przez środki wyrazu użyte w konkretny sposób, w konkretnym momencie filmu. Zbliża to ją do stosowanego w antropologii kulturowej „opisu gęstego” (Clifford Geertz). Jednym z immanentnych elementów tej metody jest „zasada syzygiów”. Formułuje ona cztery pary określonych obszarów tematycznych odnoszących się do dzieła filmowego. Obszary w każdej z par są ze sobą ściśle powiązane. Pozwala to dostrzegać występujące pomiędzy nimi związki i wynikające z tego faktu znaczenia. Pierwszą parę, a zarazem jedność tworzą treść i forma dzieła filmowego. Para druga przypomina o jedności przestrzeni i czasu. W trzeciej parze zostały połączone warstwa obrazowa i warstwa audytywna dzieła filmowego. Para czwarta łączy rzeczywistość otaczającą bohaterów z ich światem wewnętrznym.
Postępowanie analityczne w ramach omawianej metody obejmuje następnie wzajemne przenikanie i zespolenie istniejące pomiędzy przestrzenią, czasem i postaciami w obrębie analizowanych fragmentów filmu oraz zestawienie i analizę funkcji pełnionych przez poszczególne środki wyrazu na tych płaszczyznach równocześnie (analiza pionowa). W ten sposób pojawia się możliwość szczegółowego i pogłębionego wglądu w całe dzieło filmowe, w jego kompozycję i strukturę.
Zastosowana metodologia tworzy wspólny horyzont badawczy. Analiza antropologiczno-morfologiczna przywiązuje bardzo dużą wagę do roli formy w konstrukcji dzieła filmowego i posiada narzędzia umożliwiające jej analizę z uwzględnieniem integralności wszystkich elementów. Dąży do ukazania istniejących pomiędzy nimi wzajemnych związków. Ma to istotne znaczenie ze względu na słabe rozpoznanie przez filmoznawstwo zagadnień analizy formy dzieła filmowego.
W monografii zostały wykorzystane liczne związane z realizacją Faraona materiały archiwalne ze zbiorów Filmoteki Narodowej w Warszawie: komplet materiałów literackich, protokół z posiedzenia komisji oceniającej scenariusz, stenogram z kolaudacji filmu, materiały dokumentacyjne z okresu produkcji, bardzo liczne materiały fotograficzne, około 200 publikacji i wywiadów z okresu realizacji filmu, ponad 200 recenzji, artykułów i opracowań dotyczących Faraona z lat 1966-2016.
Zespół autorów pracujących nad monografią stworzył także własne zaplecze dokumentacyjne poprzez przeprowadzenie ukierunkowanych rozmów z twórcami filmu: scenografem, operatorami, aktorami, kostiumografami, charakteryzatorką, II reżyserem, asystentem reżysera, kompozytorem muzyki i konsultantką muzyczną. Przekazane w czasie rozmów bardzo szczegółowe informacje dotyczące pracy poszczególnych twórców stały się nieocenionym źródłem wiedzy wykorzystanym w monografii. Rozmowy pozwoliły również na bardziej precyzyjne określenie cech kina autorskiego Jerzego Kawalerowicza. Przeprowadzone zostały także konsultacje naukowe z egiptologiem i historykiem literatury. Wszystkie rozmowy ukazały się w towarzyszącym monografii tomie materiałów źródłowych „Faraon”. Rozmowy o filmie.
Monografia przedstawia artystyczny i warsztatowy sposób pokazania w Faraonie świata starożytnego Egiptu, który dla twórców filmu był światem wciąż istniejącym w zachowanej po tysiącach lat postaci, niosącej doświadczenie obecności czasu. Zastosowana w filmie zasada pars pro toto pozwalała na mówienie o istocie poprzez pokazywanie rzeczy niezbędnych. Twórcy stosowali zabieg redukcji. Wyobraźnia widza mogła dzięki pokazanym elementom budować własny świat.
Monografia Faraona jest rodzajem „dzieła otwartego”. Zawarte w książce analizy i interpretacje otwierają możliwość przygotowania kolejnych, dalej idących odczytań filmu. Zastosowana metodologia, która objęła film w sposób całościowy, stwarza możliwość rozwoju praktyk analizy formy dzieła filmowego.